ncert geo in Punjabi medium class 6th ( chapter -1)

                

ਅਧਿਆਇ

-1ਸੂਰਜੀ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ

        ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਦੇਖਣਾ ਕਿੰਨਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।  ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਚਮਕਦਾਰ ਬਿੰਦੀਆਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।  ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਿਣ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ।  ਸਾਰਾ ਅਸਮਾਨ ਛੋਟੀਆਂ ਚਮਕਦਾਰ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਚਮਕਦਾਰ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਬੇਹੋਸ਼ ਹਨ।  ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀਰੇ ਹਨ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਚਮਕਦੇ ਜਾਪਦੇ ਹਨ।  ਪਰ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖੋਗੇ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋਗੇ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚਮਕਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਚੰਨ ਵਾਂਗ ਚਮਕਦੇ ਹਨ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਝਪਕਦੇ।

           ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਮਕਦਾਰ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਤੁਸੀਂ ਲਗਭਗ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਚੰਦਰਮਾ ਵੀ ਦੇਖਦੇ ਹੋ।  ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  ਤੁਸੀਂ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪੂਰਾ ਚੰਦਰਮਾ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ।  ਇਹ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦੀ ਰਾਤ ਜਾਂ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਹੈ।  ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ।  ਇਹ ਨਵੇਂ ਚੰਦ ਦੀ ਰਾਤ ਜਾਂ ਨਵਾਂ ਚੰਦ (ਮੱਸਿਆ) ਹੈ , ਜੇਕਰ ਅਜਿਹੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਅਸਮਾਨ ਸਾਫ਼ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ। 

            ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਚੰਦਰਮਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਚਮਕਦਾਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸੂਰਜ ਦੀ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਾਰਨ, ਅਸੀਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਚਮਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ।

        ਸੂਰਜ, ਚੰਦ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਜੋ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਚਮਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਨੂੰ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  

         ਕੁਝ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਗਰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।  ਇਹ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।  ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਹ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਛੱਡਦੇ ਹਨ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਤਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਸੂਰਜ ਵੀ ਇੱਕ ਤਾਰਾ ਹੈ। 

  ( ਕੁਝ ਦਿਲਚਸਪ ਤੱਥ:-

 ਜੁਪੀਟਰ, ਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਯੂਰੇਨਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਰਿੰਗ ਹਨ।  ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੱਗਰੀਆਂ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਛੋਟੇ ਪਿੰਡਾ ਦੇ ਬਣੇ ਰਿੰਗ (ਪੱਟੀਆਂ ), ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਟੈਲੀਸਕੋਪ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।  )

         ਰਾਤ ਨੂੰ ਚਮਕਣ ਵਾਲੇ ਅਣਗਿਣਤ ਤਾਰੇ ਸੂਰਜ ਵਾਂਗ ਹਨ।  ਪਰ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਰਮੀ ਜਾਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। 

        ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਦੂਰੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਚਾਈ 'ਤੇ ਉੱਡਦਾ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਕਿੰਨਾ ਛੋਟਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ!  

        ਰਾਤ ਦੇ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਕਾਰ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਰਾਮੰਡਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਅਰਸਾ ਮੇਜਰ ਜਾਂ ਬਿਗ ਬਿਅਰ  ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਤਾਰਾਮੰਡਲ ਹੈ।  ਬਹੁਤ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਤਾਰਾਮੰਡਲ ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ (ਸਪਤ - ਸੱਤ ਰਿਸ਼ੀ - ਸੰਤ) ਹੈ।  ਇਹ ਸੱਤ ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਅਰਸਾ ਮੇਜਰ ਤਾਰਾਮੰਡਲ (ਚਿੱਤਰ 1.1) ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ।  ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਕਿਸੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛੋ ਕਿ ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਤਾਰੇ, ਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਤਾਰਾਮੰਡਲ ਦਿਖਾਉਣ।

(ਚਿੱਤਰ 1.1) ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਅਤੇ ਧਰੁਵ ਤਾਰਾ

        ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ, ਲੋਕ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦਿਸ਼ਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ।  ਉੱਤਰੀ ਤਾਰਾ ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।  ਇਸ ਨੂੰ ਧਰੁਵ ਤਾਰਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।  ਅਸੀਂ ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਧਰੁਵ ਤਾਰੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।  ਚਿੱਤਰ 1.1 ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋਗੇ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਚੱਕਰ ਦੇ ਸੰਕੇਤਕ ਤਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਰੇਖਾ ਖਿੱਚੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਧਰੁਵ ਤਾਰੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰੇਗੀ। 

     ਕੁਝ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਰੀਰਾਂ (ਪਿੰਡਾਂ) ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਜਿਸ ਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪਲੈਨੇਟ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਗ੍ਰੀਕ ਸ਼ਬਦ ਪਲੈਨੇਟਾਈ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਘੁੰਮਦਾ ਹੋਇਆ, ਅਰਥਾਤ( ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲਾ )। ਧਰਤੀ , ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਇੱਕ ਗ੍ਰਹਿ ਹੈ।  ਇਹ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਤਾਰਾ ਹੈ।  ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਚੰਦਰਮਾ ਵਰਗੀ ਵੱਡੀ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਤਾਂ ਇਹ ਚੰਦਰਮਾ ਵਾਂਗ ਚਮਕਦੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗੀ।

ਅੰਦਰੂਨੀ ਗ੍ਰਹਿ :- ਸੂਰਜ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹਨ, ਚਟਾਨਾ ਦੇ ਬਣੇ ਹਨ

1.ਬੁਧ :- ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ-88 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਧੁਰੀ ਉੱਤੇ -59 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ

2. ਸ਼ੁੱਕਰ:- ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ -255 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਧੁਰੀ ਦੁਆਲੇ-243 ਦਿਨਾਂ

3. ਧਰਤੀ:-ਸੂਰਜ ਦੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ 365 ਦਿਨ ਆਪਣੀ ਧੁਰੀ ਦੁਆਲੇ- 1 ਦਿਨ, ਚੰਦਰਮਾ-1

4. ਮੰਗਲ:-ਸੂਰਜ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ-687 ਦਿਨ  ਆਪਣੀ ਧੁਰੀ ਦੁਆਲੇ-1 ਦਿਨ, ਚੰਦਰਮਾ-2

ਬਾਹਰੀ ਗ੍ਰਹਿ:- ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹਨ ਉਹ ਗੈਸ ਅਤੇ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ 

5. ਜੁਪੀਟਰ:- ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ  -11 ਸਾਲ, 11 ਮਹੀਨੇ, ਲਗਭਗ 12 ਸਾਲ, ਧੁਰੇ 'ਤੇ- 9 ਘੰਟੇ 56 ਮਿੰਟ,

 ਚੰਦਰਮਾ- 53

6.ਸ਼ਨੀ :- ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ- 29 ਸਾਲ 5 ਮਹੀਨੇ, ਧੁਰੇ 'ਤੇ ਘੁੰਮਣ ਦਾ ਸਮਾਂ 10 ਘੰਟੇ 40 ਮਿੰਟ ਹੈ, ਚੰਦਰਮਾ- 62

7. ਯੂਰੇਨਸ:-  ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ 84 ਸਾਲ, ਧੁਰੇ 'ਤੇ- 17 ਘੰਟੇ14 ਮਿੰਟ,  ਚੰਦਰਮਾ- 27 

8. ਨੈਪਚੂਨ :- ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ- 164 ਸਾਲ, ਧੁਰੇ 'ਤੇ 16 ਘੰਟੇ, 7 ਮਿੰਟ, ਚੰਦਰਮਾ -13

 

       ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਚੰਦਰਮਾ ਇੱਕ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਹੈ।  ਇਹ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਸਾਥੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ।  ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਵਾਂਗ, ਸੱਤ ਹੋਰ ਗ੍ਰਹਿ ਹਨ ਜੋ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਚੰਦ ਵੀ ਹਨ।

 ਸੂਰਜੀ ਸਿਸਟਮ :-

ਸੂਰਜ, ਅੱਠ ਗ੍ਰਹਿ, ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਾਰਾ ਅਤੇ ਉਲਕਾ, ਮਿਲ ਕੇ ਸੂਰਜੀ ਸਿਸਟਮ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।  ਅਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਸੂਰਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਸਦਾ ਮੁਖੀ ਸੂਰਜ ਹੈ।  

ਸੂਰਜ :-

ਸੂਰਜ, ਸੂਰਜਮੰਡਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।  ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  ਇਸ ਦੀ ਖਿੱਚਣ ਸ਼ਕਤੀ ਸੂਰਜੀ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।  ਸੂਰਜ, ਸੂਰਜੀ ਸਿਸਟਮ ਲਈ ਰੋਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਰੋਤ ਹੈ।  ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਸਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰਮੀ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਤਾਰਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹੈ।  ਸੂਰਜ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 15 ਮਿਲੀਅਨ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ।  

ਗ੍ਰਹਿ:-

ਗ੍ਰਹਿ ਸਾਡੇ ਸੂਰਜੀ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਗ੍ਰਹਿ ਹਨ। 

ਬੁੱਧ, ਸ਼ੁਕਰ, ਧਰਤੀ, ਮੰਗਲ, ਜੁਪੀਟਰ, ਸ਼ਨੀ, ਯੂਰੇਨਸ ਅਤੇ ਨੈਪਚੂਨ। 

       ਸੂਰਜਮੰਡਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੱਠ ਗ੍ਰਹਿ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਾਰਗ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ।  ਇਹ ਰਸਤੇ ਅੰਡਾਕਾਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ।  ਇਹਨਾਂ  ਨੂੰ ਚੱਕਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੁੱਧ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਆਪਣੀ ਪੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 88 ਦਿਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।  ਸ਼ੁੱਕਰ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦਾ ਜੁੜਵਾਂ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦਾ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਲਗਭਗ ਧਰਤੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। 

     ਹੁਣ ਤੱਕ ਪਲੂਟੋ ਨੂੰ ਵੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।  ਪਰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖਗੋਲ ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੀਟਿੰਗ (ਅਗਸਤ 2006) ਵਿੱਚ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੋਜੇ ਗਏ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥ (2003 UB313 ਸਿਰਸ) ਅਤੇ ਪਲੂਟੋ ਨੂੰ 'ਬੌਨੇ ਗ੍ਰਹਿ' ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ?  ਪੌਰਾਣਿਕ ਰੋਮਨ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ 'ਸੋਲ' ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਦੇਵਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  'ਸੂਰਜੀ' ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਸੂਰਜ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ 'ਸੂਰਜੀ ਮੰਡਲ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਸੋਲਰ ਸਿਸਟਮ)

 ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮੂਲ:- ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਸ਼ਬਦ,ਜੋ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ, ਅਕਸਰ ਉਹ ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਸ਼ਬਦ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਭੂਗੋਲ ਇੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ।  ਇਹ ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਧਰਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ।  ਇਹ ਦੋ ਯੂਨਾਨੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ 'geo' ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਫੀਆ (graphia) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਲਿਖਣਾ। s

 ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ?  ਮਨੁੱਖ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੋਹਿਤ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਆਰੀਆਭੱਟ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਚੰਦ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚਮਕਦੇ ਹਨ।  ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਭੇਦ ਖੋਜਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਧਰਤੀ:-

ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਤੀਜਾ ਗ੍ਰਹਿ ਹੈ।  ਇਹ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਪੰਜਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਗ੍ਰਹਿ ਹੈ।  ਇਹ ਧਰੁਵਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਚਪਟੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਨੂੰ ਧਰਤੀ-ਆਭਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਭੂ-ਆਭਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਧਰਤੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਆਕਾਰ।

   ਜੀਵਨ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਹਾਲਾਤ ਸ਼ਾਇਦ ਧਰਤੀ 'ਤੇ  ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।  ਧਰਤੀ ਨਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤੀ ਗਰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਹੁਤ ਠੰਡੀ ਹੈ।  ਇੱਥੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ।  ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੈਸਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਕਸੀਜਨ।  ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ, ਧਰਤੀ ਸੂਰਜੀ ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਦਭੁਤ ਗ੍ਰਹਿ ਹੈ। 

       ਜਦੋਂ ਪੁਲਾੜ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਨੀਲੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਦਾ ਦੋ ਤਿਹਾਈ ਹਿੱਸਾ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।  ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨੀਲਾ ਗ੍ਰਹਿ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  

ਚੰਦਰਮਾ :-

ਚੰਦਰਮਾ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਹੈ,  ਇਸਦਾ ਵਿਆਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿਆਸ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਹੈ।  ਇਹ  ਵੱਡਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਹੋਰ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸਾਡੇ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ।   ਚੰਦਰਮਾ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 3,84,400 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ।  

       ਚੰਦਰਮਾ ਲਗਭਗ 27 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।  ਲਗਭਗ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਆਪਣੀ ਧੁਰੀ 'ਤੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਵੀ ਪੂਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।  ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਚੰਦਰਮਾ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪਾਸਾ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

        ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਜੀਵਨ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਹਨ।  ਇਸ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ 'ਤੇ ਪਹਾੜ, ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਟੋਏ ਹਨ ਜੋ ਚੰਦਰਮਾ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ 'ਤੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਚੰਦਰਮਾ 'ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। 

ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?  

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਗਤੀ ਲਗਭਗ 3,00,000 ਕਿਲੋਮੀਟਰ/ ਪ੍ਰਤੀ ਸਕਿੰਟ ਹੈ।  ਇਸ ਗਤੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਧਰਤੀ

 'ਤੇ ਲਗਭਗ 8 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ।

ਦਿਲਚਸਪ ਤੱਥ:-

ਨੀਲ ਆਰਮਸਟ੍ਰਾਂਗ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 20 ਜੁਲਾਈ 1969 ਨੂੰ ਚੰਦਰਮਾ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ 'ਤੇ ਕਦਮ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।  

 ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਇੱਕ ਆਕਾਸ਼ੀ ਸਰੀਰ ਹੈ, ਜੋ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਗ੍ਰਹਿ ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ। 

ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਇੱਕ ਨਕਲੀ ਸਰੀਰ ਹੈ।  ਇਹ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਕੇਟ ਦੁਆਰਾ ਪੁਲਾੜ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਪੰਧ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  

ਪੁਲਾੜ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਇਨਸੈਟ, IRS, Edusat.

 ਸ਼ੁਦਰ ਗ੍ਰਹਿ( Asteroids):-

 ਤਾਰਿਆਂ, ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਅਤੇ ਉਪਗ੍ਰਹਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਣਗਿਣਤ ਛੋਟੇ ਸਰੀਰ ਵੀ ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰੀਰਾਂ ਨੂੰ ਐਸਟੇਰੋਇਡ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਉਹ ਮੰਗਲ ਅਤੇ ਜੁਪੀਟਰ (ਚਿੱਤਰ 1.2) ਦੇ ਚੱਕਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।  ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ,ਸ਼ੁਦਰ ਗ੍ਰਹਿ, ਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ, ਜੋ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਧਮਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਗਏ ਸਨ।   

ਉਲਕਾ-ਪਿੰਡ:-

ਸੂਰਜ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਉਲਕਾ-ਪਿੰਡ ਹਨ।  ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਉਲਕਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਇੰਨੇ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਡਿੱਗਣ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ, ਹਵਾ ਨਾਲ ਰਗੜਨ ਕਾਰਨ, ਉਹ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।  ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਚਮਕਦਾਰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ.  ਕਈ ਵਾਰ ਇੱਕ ਉਲਕਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੜਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਤ੍ਹਾ 'ਤੇ ਕ੍ਰੇਟਰ (ਖੱਡੇ )ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।  

      ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਤਾਰਿਆਂ ਵਾਲੇ  ਖੁੱਲੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚਮਕਦਾਰ ਰਸਤਾ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲੀ ਇੱਕ ਚੌੜੀ ਚਿੱਟੀ ਧਾਰੀ?  ਇਹ ਲੱਖਾਂ ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ।  ਇਹ ਪੱਟੀ ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾ ਹੈ।  ਸਾਡਾ ਸੂਰਜੀ ਸਿਸਟਮ ਇਸ ਗਲੈਕਸੀ (ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾ) ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। 

 ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੀ ਵਗਦੀ ਨਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।  ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਗਲੈਕਸੀ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।  ਇੱਕ ਗਲੈਕਸੀ ਲੱਖਾਂ ਤਾਰਿਆਂ, ਬੱਦਲਾਂ ਅਤੇ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਸਟਮ ਹੈ।  ਅਜਿਹੇ ਲੱਖਾਂ ਗਲੈਕਸੀਆਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।  ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ।  ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।  ਸਾਨੂੰ ਇਸਦੇ ਆਕਾਰ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਸ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਾਂ।