Ncert class 6th geography in Punjabi medium (chapter -2 ਗਲੋਬ: ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਤੇ ਲੰਬਕਾਰ)

      Chapter- 2 ਗਲੋਬ: ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਤੇ ਲੰਬਕਾਰ

       ਤੁਸੀਂ ਪਿਛਲੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਗੋਲਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।  ਇਹ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵਾਂ 'ਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਚਪਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗਾ?  ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਆਪਣੇ ਕਲਾਸਰੂਮ ਵਿਚ ਗਲੋਬ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖੋ।  ਗਲੋਬ ਇਸ ਦੇ ਲਘੂ ਰੂਪ (ਚਿੱਤਰ 2.1) ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਅਸਲੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਹੈ।

        ਗਲੋਬ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ - ਵੱਡੇ ਗਲੋਬ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ;  ਜੇਬ ਦੇ ਯੋਗ ਛੋਟੇ ਗਲੋਬ ਅਤੇ ਗੁਬਾਰੇ ਵਰਗੇ ਗਲੋਬ ਜੋ ਹਵਾ ਨਾਲ ਭਰੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਲਿਜਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।  ਗਲੋਬ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹਨ।  ਇਸ ਨੂੰ ਘੁਮਿਆਰ ਦੇ ਪਹੀਏ ਜਾਂ ਸਿਖਰ ਵਾਂਗ ਹੀ ਘੁੰਮਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗਲੋਬ  'ਤੇ ਦੇਸ਼, ਮਹਾਂਦੀਪ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

        ਧਰਤੀ ਵਰਗੇ ਗੋਲੇ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੈ।  ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ 'ਤੇ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਿਵੇਂ ਦੱਸੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ?  ਇਸਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਬਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਲਾਈਨਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।  

        ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋਗੇ ਕਿ ਇੱਕ ਸੂਈ ਗਲੋਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਇੱਕ ਧੁਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਗਲੋਬ ਦੇ ਦੋ ਬਿੰਦੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੂਈ ਲੰਘਦੀ ਹੈ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਹਨ।  ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਧਰਤੀ ਵਾਂਗ ਇਸ ਸੂਈ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।  ਪਰ ਯਾਦ ਰੱਖੋ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਤਰ ਹੈ.  ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਸੂਈ ਨਹੀਂ ਹੈ।  ਇਹ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ 'ਤੇ  ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਰੇਖਾ ਹੈ। 

      ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਾਲਪਨਿਕ ਰੇਖਾ ਵੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਭੂ - ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਵਾਹੀ ਜਾਂਦੀ ਕਲਪਿਤ ਰੇਖਾ ਹੈ ਜੋ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੋ ਸਮਾਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਭੂ - ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ ਗੋਲਾ ਤੇ ਦੱਖਣ ਵਾਲੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ ਗੋਲਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਚੱਕਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਦਰਭ ਬਿੰਦੂ ਹੈ।  ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਧਰੁਵਾਂ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਚੱਕਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਥਕਾਰ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਡਿਗਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 

       ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਜ਼ੀਰੋ ਡਿਗਰੀ ਵਿਥਕਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।  ਕਿਉਂਕਿ ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਧਰੁਵਾ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਚੱਕਰ ਦਾ ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਹੈ, ਇਹ 360 ਡਿਗਰੀ ਦਾ 1/4 ਅਰਥਾਤ 90 ਡਿਗਰੀ ਮਾਪੇਗਾ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 90 ਡਿਗਰੀ ਉੱਤਰੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਤੇ 90 ਡਿਗਰੀ ਦੱਖਣੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। 

        ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  

        ਇਸ ਲਈ, ਹਰੇਕ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਦੇ ਮੁੱਲ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਸਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਅਰਥਾਤ ਉੱਤਰ ਜਾਂ ਦੱਖਣ ਵੀ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।  ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱ. ਜਾਂ ਦੱ. ਅੱਖਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਪੁਰ, ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ (ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ) ਵਿੱਚ ਬੇਲੋ ਹੋਰੀਜ਼ੋਂਟੇ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕੋ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ 20 ਡਿਗਰੀ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹਨ।  ਪਰ ਚੰਦਰਪੁਰ ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ 20 ਡਿਗਰੀ ਅਤੇ ਬੇਲੋ ਹੋਰੀਜ਼ੋਂਟੇ ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ 20 ਡਿਗਰੀ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।  ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਚੰਦਰਪੁਰ 20° ਉੱਤਰ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਤੇ ਹੈ।   ਬੇਲੋ ਹੋਰੀਜ਼ੋਂਟੇ 20 ° ਦੱਖਣ  ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼  'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ.  ਚਿੱਤਰ 2.2 ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਘਟਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 

        

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ (ਸਮਾਂਤਰ) ਰੇਖਾਵਾਂ:- 

ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ (0°), ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ (90° N) ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ (90° N) ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ,  ਚਾਰ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ, ਵਿਥਕਾਰ (ਸਮਾਂਤਰ) ਰੇਖਾਵਾਂ ਹਨ।  

       1. ਉੱਤਰੀ ਗੋਲਾਅਰਧ ਵਿੱਚ ਕਰਕ ਰੇਖਾ(23½°N), 2.  ਦੱਖਣੀ ਗੋਲਾਅਰਧ ਵਿੱਚ ਮਕਰ ਰੇਖਾ(23½° N.), 3. ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ 66½° ਉੱਤਰ 'ਤੇ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਚੱਕਰ, 4. ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ 66½° ਦੱਖਣ 'ਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਚੱਕਰ। 

ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਾਪ - ਖੰਡ :-

     ਕਰਕ ਰੇਖਾ ਅਤੇ ਮਕਰ ਰੇਖਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਾਰੇ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ਾਂ 'ਤੇ, ਸੂਰਜ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਸਿਰ ਦੇ ਉੱਪਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  ਇਸ ਲਈ, ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਰਮੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਧਰਤੀ ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਘੱਟ ਜਗ੍ਹਾਂ ਘਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਤਿਰਛੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਗ੍ਹਾ ਘੇਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਤਾਪ ਖੰਡ ਬਣਨ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਕਾਰਨ ਧਰਤੀ ਦੇ ਗੋਲਾਕਾਰ ਆਕਾਰ ਕਰਕੇ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਦਾ ਮੱਧ ਵਿੱਚੋਂ ਉਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਭਾਗ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੂਰਜੀ ਤਾਪ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਉਂ - ਜਿਉਂ ਅਸੀਂ ਧਰੁਵਾਂ ( ਉੱਤਰੀ ਜਾਂ ਦੱਖਣੀ ) ਵਲ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸੂਰਜੀ ਤਾਪ ਦੀ ਤੀਖਣਤਾ ਘੱਟਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਅਧਾਰ ਤੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਤਾਪ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

      1. ਊਸ਼ਣ ਤਾਪ ਖੰਡ : ਇਹ ਤਾਪ - ਖੰਡ ਪੱਟੀ ਕਰਕ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਮਕਰ ਰੇਖਾ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰਮ ਪੱਟੀ ਹੈ । ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ ਇਸ ਪੱਟੀ ਉੱਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

      2. ਉਪ - ਊਸ਼ਣ ( ਸਮਸ਼ੀਤ ) ਖੰਡ : ਇਹ ਤਾਪ - ਖੰਡ ਪੱਟੀ ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਕਰਕ ਰੇਖਾ ਅਤੇ ਆਰਕਟਿਕ ਚੱਕਰ ਤੱਕ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਮਕਰ ਰੇਖਾ ਅਤੇ ਅੰਟਾਰਕਟਿਕ ਚੱਕਰ ਤੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪੱਟੀ ਵਿਚਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਵੀ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਸੂਰਜ ਸਿਰ ਦੇ ਉਪਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

      3.ਸ਼ੀਤ ਖੰਡ : ਇਹ ਤਾਪ - ਖੰਡ ਪੱਟੀ ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਆਰਕਟਿਕ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਵਿਚਾਲੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਅੰਟਾਰਕਟਿਕ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਵਿਚਾਲੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਸੂਰਜ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਇੰਨਾ ਕੁ ਤਿਰਛਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਠੰਢ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।      ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ( ਲੰਬਕਾਰ ) : ਧਰਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਅਕ੍ਰਿਤੀ ਜਾਂ ਮਾਡਲ ਉੱਤੇ ਉੱਤਰ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਹੋਰ ਲਾਈਨਾਂ ਵੀ ਖਿੱਚੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਇਹ ਰੇਖਾਵਾਂ ਸਮਾਨੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਪਰ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਗੋਲਾਕਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅਰਧ - ਗੋਲਾਕਾਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਹੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ । ਇਹਨਾਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬਕਾਰ ਜਾਂ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਸੌਖ ਲਈ ਇਕਸਾਰ ਮਿਆਰ ( 18 ) ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਹੜਾ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਗ੍ਰੀਨਵਿੱਚ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮਧਿਆਨ ਰੇਖਾ ਜਾਂ 0 ਡਿਗਰੀ ਲੰਬਕਾਰ ਬਾਕੀ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਦੀ ਇਸ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਗਿਣਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਲੰਬਕਾਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਵਿੱਚ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਹਰੇਕ ਅੰਸ਼ ਨੂੰ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮਿੰਟਾਂ ਨੂੰ ਸਕਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਇਹ ਅਰਧ-ਚੱਕਰ ਹਨ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਧਰੁਵਾ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰੁਵਾ 'ਤੇ ਸਿਫ਼ਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਲੰਬਕਾਰੀ ਮੈਰੀਡੀਅਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।          ਵਿਥਕਾਰ (ਸਮਾਂਤਰ) ਰੇਖਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਲੰਬਕਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਰੀਡੀਅਨਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੈ।  ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਸੀ।  ਫਿਰ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਗ੍ਰੀਨਵਿਚ ਤੋਂ ਲੰਘਦੇ ਮੈਰੀਡੀਅਨ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵੇਦਸ਼ਾਲਾ ਸਥਿਤ ਹੈ।  ਇਸ ਮੈਰੀਡੀਅਨ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੈਰੀਡੀਅਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਇਸਦਾ ਮੁੱਲ 0° ਲੰਬਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਅਸੀਂ 180° ਪੂਰਬ ਜਾਂ 180° ਪੱਛਮ ਦੀ ਗਣਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।  180° ਮੈਰੀਡੀਅਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੈਰੀਡੀਅਨ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਹਿੱਸਿਆਂ, ਪੂਰਬੀ ਗੋਲਾਰਧ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਗੋਲਾਰਧ  ਵਿੱਚ ਵੰਡਦਾ ਹੈ।  ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਦਿਲਚਸਪ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ 180° ਪੂਰਬ ਅਤੇ 180° ਪੱਛਮੀ ਮੈਰੀਡੀਅਨ ਇੱਕੋ ਰੇਖਾ 'ਤੇ ਹਨ, 

         ਹੁਣ ਗਲੋਬ 'ਤੇ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ (ਸਮਾਂਤਰ) ਰੇਖਾਵਾਂ ਅਤੇ ਲੰਬਕਾਰ ਮੈਰੀਡੀਅਨ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਗਰਿੱਡ ਨੂੰ ਦੇਖੋ।  ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਤੇ ਲੰਬਕਾਰ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ 'ਤੇ ਲੱਭ ਸਕਦੇ ਹੋ।  ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਧੂਬਰੀ 26° ਉੱਤਰ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਤੇ 90° ਪੂਰਬੀ ਲੰਬਕਾਰ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ.  ਹੁਣ ਉਸ ਬਿੰਦੂ ਵੱਲ ਦੇਖੋ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਦੋ ਲਾਈਨਾਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕੱਟਦੀਆਂ ਹਨ।  ਇਹ ਬਿੰਦੂ ਧੂਬਰੀ ਦੀ ਸਹੀ ਸਥਿਤੀ ਹੋਵੇਗੀ।

      ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਦੂਰੀ ਦੀਆਂ ਖਿਤਿਜੀ ਅਤੇ ਲੰਬਕਾਰੀ ਰੇਖਾਵਾਂ ਖਿੱਚੋ (ਚਿੱਤਰ 2.8) ਨੰਬਰ 1, 2, 3, 4 ਨਾਲ ਲੰਬਕਾਰੀ ਰੇਖਾਵਾਂ ਅਤੇ ਲੇਟਵੀਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ a, b, c, d, ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲ ਦਰਸਾਓ।  ਉਹਨਾਂ ਬਿੰਦੂਆਂ 'ਤੇ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਲੰਬਕਾਰੀ ਅਤੇ ਖਿਤਿਜੀ ਰੇਖਾਵਾਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕੱਟਦੀਆਂ ਹਨ, ਕੁਝ ਛੋਟੇ ਚੱਕਰ ਖਿੱਚੋ।  ਇਹਨਾਂ ਛੋਟੇ ਚੱਕਰਾਂ ਨੂੰ a, b, c, d ਅਤੇ d ਨਾਮਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੋ।  

      ਲੰਬਕਾਰੀ ਰੇਖਾਵਾਂ ਪੂਰਬੀ ਵਿਥਕਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਖਿਤਿਜੀ ਰੇਖਾਵਾਂ ਉੱਤਰੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਲੰਬਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾ:-

      ਲੰਬਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸਾਧਨ ਧਰਤੀ, ਚੰਦਰਮਾ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਹੈ।  ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨਾ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣਾ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਮੁੱਚੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਸਾਧਨ ਹੈ, ਸਥਾਨਕ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਸੂਰਜ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਪਰਛਾਵੇਂ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਦੁਪਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਵੇਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  

       ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੀਨਵਿਚ 'ਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੈਰੀਡੀਅਨ 'ਤੇ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਮੈਰੀਡੀਅਨ 'ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਹੋਵੇਗੀ।  

    ਕਿਉਂਕਿ ਧਰਤੀ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ, ਗ੍ਰੀਨਵਿਚ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਗ੍ਰੀਨਵਿਚ ਤੋਂ ਸਮਾਂ ਅੱਗੇ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜੋ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਪਿਛੜਾ ਹੋਵੇਗਾ।  ਧਰਤੀ ਲਗਭਗ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਧੁਰੀ ਉੱਤੇ 360° ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਇਹ 1 ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ 15 ° ਅਤੇ 4 ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ 1° ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਗ੍ਰੀਨਵਿਚ ਵਿੱਚ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ 12 ਵਜੇ ਹੋਣਗੇ, ਗ੍ਰੀਨਵਿਚ ਦੇ 15° ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ 15 x 4 = 60 ਮਿੰਟ ਹੋਵੇਗਾ, ਭਾਵ, ਗ੍ਰੀਨਵਿਚ ਤੋਂ 1 ਘੰਟਾ ਅੱਗੇ, ਯਾਨੀ ਇਹ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ 1 ਵਜੇ ਹੋਵੇਗਾ।  ਪਰ ਗ੍ਰੀਨਵਿਚ ਦੇ 15 ° ਪੱਛਮ ਦਾ ਸਮਾਂ ਗ੍ਰੀਨਵਿਚ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ 1 ਘੰਟਾ ਪਿੱਛੇ ਹੋਵੇਗਾ, ਭਾਵ, ਸਵੇਰ ਦੇ 11 ਵਜੇ ਹੋਣਗੇ।  ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਗ੍ਰੀਨਵਿਚ 'ਤੇ ਦੁਪਹਿਰ 12 ਵਜੇ ਹੋਣਗੇ, ਤਾਂ  180° 'ਤੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਹੋਵੇਗੀ।

        ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਘੜੀ ਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ 12  ਵੱਜਦੇ ਹਨ।।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਘੜੀ ਦੁਆਰਾ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਸਮਾਂ ਉਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਸਮਾਂ ਹੋਵੇਗਾ।  ਤੁਸੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਲੰਬਕਾਰ ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮੈਰੀਡੀਅਨ 'ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਸਮਾਂ ਇੱਕੋ ਹੈ। 

 ਅਸੀਂ ਮਿਆਰੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ?

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੈਰੀਡੀਅਨਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੰਬਕਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰੇਲਗੱਡੀਆਂ ਲਈ ਸਮਾਂ ਸਾਰਣੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇਗਾ।  ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਦਵਾਰਕਾ ਅਤੇ ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਡਿਬਰੂਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 1 ਘੰਟੇ 45 ਮਿੰਟ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੈ।  ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੱਧ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਮੈਰੀਡੀਅਨ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ, ਇਸ ਮੈਰੀਡੀਅਨ ਰੇਖਾ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ।  ਭਾਰਤ 82½°ਪੁ (82° 30 E) ਨੂੰ ਮਿਆਰੀ ਮੈਰੀਡੀਅਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਇਸ ਮੈਰੀਡੀਅਨ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਸਮਾਂ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  

          ਕਬੀਰ ਭੋਪਾਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।  ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਆਲੋਕ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅੱਜ ਰਾਤ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਸਕਣਗੇ।ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚਾਲੇ ਕ੍ਰਿਕਟ ਮੈਚ ਦੁਪਹਿਰ 2 ਵਜੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ।  ਯਾਨੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਮੈਚ ਸ਼ਾਮ ਸਾਢੇ ਸੱਤ ਵਜੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਦੇਰ ਰਾਤ ਸਮਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ।  ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਦਾ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ? 

           ਭਾਰਤ ਗ੍ਰੀਨਵਿਚ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ 82° 30° E ਹੈ।  ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਸਮਾਂ ਗ੍ਰੀਨਵਿਚ ਸਮੇਂ ਤੋਂ 5 ਘੰਟਾ 30 ਮਿੰਟ ਅੱਗੇ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਦੁਪਹਿਰ 2 ਵਜੇ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮ 7:30 ਵਜੇ ਹੋਵੇਗੀ।

           ਕੁਝ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।  ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਰੂਸ ਵਿੱਚ 11 ਮਿਆਰੀ ਸਮੇ ਹਨ।  ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਦੇ 24 ਸਮਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਸਮਾਂ ਖੇਤਰ 15° ਲੰਬਕਾਰ ਤੱਕ ਦਾ ਖੇਤਰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।